بزرگنمايي:

عصر قم - نامه امام خمینی به نمایندگان مجلس شورای اسلامی در تاریخ 26 فروردین 1368، یکی از اسناد کلیدی در تاریخ انقلاب اسلامی ایران است که به عزل آیت‌الله حسینعلی منتظری از قائم‌مقامی رهبری اشاره دارد. این نامه کوتاه، اما پرمحتوا، نه‌تنها دلایل عزل را به‌ صورت غیرمستقیم بیان می‌کند، بلکه بازتاب‌دهنده اصول بنیادین انقلاب اسلامی، یعنی حفظ نظام و اولویت مصلحت اسلام و مردم، است.
در این تحلیل، با تکیه بر متن نامه و زمینه تاریخی آن، به بررسی ابعاد سیاسی، اجتماعی و ایدئولوژیک این تصمیم در راستای اهداف انقلاب اسلامی می‌پردازیم. زمینه تاریخی دهه 1360 برای انقلاب اسلامی ایران دوره‌ای پرچالش بود. پس از پیروزی انقلاب در 1357، نظام نوپای جمهوری اسلامی با تهدیدات داخلی (مانند فعالیت گروه‌های معارض) و خارجی (جنگ تحمیلی عراق علیه ایران) مواجه شد. در این میان، مسئله رهبری و تداوم انقلاب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود. آیت‌الله منتظری، به‌ عنوان یکی از یاران نزدیک امام خمینی و فقیهی برجسته، در سال 1364 از سوی مجلس خبرگان به‌ عنوان قائم‌مقام رهبری انتخاب شد. این انتخاب نشان‌دهنده اعتماد اولیه به او برای تداوم خط انقلاب بود. با این حال، از اواسط دهه 1360، اختلافات میان آیت‌الله منتظری و برخی سیاست‌های نظام، به‌ویژه در مسائل قضایی، نحوه برخورد با مخالفان سیاسی، و مدیریت جنگ، آشکار شد. این اختلافات با نفوذ افرادی در بیت منتظری، مانند مهدی هاشمی، که به اتهام اقدامات تفرقه‌افکنانه و جاسوسی محاکمه و اعدام شد، تشدید گردید. در ادامه مواضع منتظری در انتقاد از اعدام‌های سال 1367 و برخی اظهارات او که به نظر برخی رهبران نظام تضعیف‌کننده وحدت و امنیت بود، به اوج خود رسید. در این بستر، عزل منتظری در 6 فروردین 1368 اعلام شد و نامه 26 فروردین به نمایندگان مجلس، پاسخی به پرسش‌ها و ابهامات درباره این تصمیم بود. تحلیل محتوای نامه نامه امام خمینی، با لحنی پدرانه و در عین حال قاطع، چند پیام کلیدی را منتقل می‌کند که هر یک در راستای اصول انقلاب اسلامی قابل بررسی است: 1. تلاش برای اصلاح پیش از عزل:ا مام اشاره می‌کند که بیش از دو سال تلاش کرده تا از عزل منتظری جلوگیری کند. این نکته نشان‌دهنده اهتمام امام به حفظ وحدت در میان رهبران انقلاب و اجتناب از ایجاد شکاف در بدنه نظام است. انقلاب اسلامی از ابتدا بر وحدت کلمه تأکید داشت، و این تلاش امام را می‌توان در راستای حفظ انسجام داخلی در برابر تهدیدات خارجی (مانند جنگ تحمیلی) و داخلی (مانند تفرقه‌های سیاسی) تفسیر کرد. 2. وظیفه شرعی و مصلحت نظام: عبارت «وظیفه شرعی اقتضا می‌کرد» و «برای مصلحت نظام و اسلام» قلب ایدئولوژیک نامه است. در اندیشه سیاسی امام خمینی، حفظ نظام جمهوری اسلامی «اوجب واجبات» بود، زیرا نظام را بستری برای اجرای احکام اسلام و تحقق عدالت اجتماعی می‌دانست. عزل منتظری، هرچند با «دلی پر خون» و به‌ عنوان «حاصل عمر» امام انجام شد، نشان‌دهنده اولویت مصلحت نظام بر روابط شخصی یا جایگاه فقهی منتظری بود. این تصمیم بازتاب‌دهنده اصل «تقدم مصلحت عمومی بر منافع فردی» در انقلاب اسلامی است. 3. شفافیت آینده: امام بیان می‌کند که در آینده ابعاد این تصمیم روشن خواهد شد. این عبارت می‌تواند به معنای اعتماد به قضاوت تاریخ و مردم باشد، اما در عین حال نشان‌دهنده محدودیت‌های زمانی برای توضیح کامل دلایل است. احتمالا امام به دلیل حساسیت‌های سیاسی و اجتماعی (مانند حفظ روحیه عمومی در اواخر جنگ) از ورود به جزئیات خودداری کرد. 4. قاطعیت در دفاع از نظام: تأکید بر این‌که «دفاع از اسلام و نظام شوخی‌بردار نیست» و هشدار به معرفی متخلفان «در هر موقعیت»، نشان‌دهنده خط قرمز امام در برابر هرگونه تهدید علیه انقلاب است. این لحن قاطع، پیامی به همه مسئولین و نخبگان سیاسی بود که هیچ‌کس، حتی نزدیک‌ترین یاران انقلاب، از پاسخ‌گویی در برابر مصالح نظام مصون نیست. 5. لحن پدرانه و عاطفی: استفاده از عباراتی مانند «پدر پیرتان» و «فرزندان عزیز» نشان‌دهنده رابطه عمیق عاطفی و معنوی امام با مردم و نمایندگان است. این لحن که در بسیاری از پیام‌های امام دیده می‌شود، ریشه در فرهنگ اسلامی و انقلابی دارد که رهبر را نه‌تنها یک مقام سیاسی، بلکه یک مرشد و پدر معنوی می‌داند. تحلیل در راستای انقلاب اسلامی نامه امام خمینی را می‌توان از چند منظر در چارچوب اهداف و اصول انقلاب اسلامی بررسی کرد: 1. حفظ نظام به‌ عنوان اوجب واجبات: انقلاب اسلامی ایران با هدف برقراری حکومتی مبتنی بر اسلام و عدالت شکل گرفت. در اندیشه امام، نظام جمهوری اسلامی تنها ابزار برای تحقق این آرمان‌ها بود. عزل منتظری، هرچند دردناک، نشان‌دهنده تعهد بی‌چون‌وچرای امام به این اصل بود. تصمیم امام در شرایطی گرفته شد که جنگ تحمیلی هنوز به پایان نرسیده بود (قطعنامه 598 در تیر 1367 پذیرفته شد) و نظام با چالش‌های اقتصادی و سیاسی متعددی مواجه بود. در این بستر، هرگونه اختلاف در رأس نظام می‌توانست به تضعیف وحدت ملی و حتی فروپاشی منجر شود. بنابراین، عزل منتظری را می‌توان اقدامی پیشگیرانه برای حفظ ثبات و اقتدار نظام دانست. 2. تقدم مصلحت عمومی بر روابط شخصی: رابطه امام و منتظری ریشه‌ای عمیق داشت. منتظری از شاگردان برجسته امام و از مبارزان پیشگام نهضت اسلامی بود. با این حال، امام در این تصمیم، مصلحت نظام را بر این رابطه شخصی ترجیح داد. این اقدام نشان‌دهنده التزام عملی امام به اصل بی‌طرفی و عدالت در رهبری انقلاب بود. در فرهنگ انقلابی، هیچ فردی، صرف‌نظر از جایگاه یا گذشته‌اش، نمی‌توانست از مسئولیت در برابر مردم و انقلاب معاف باشد. 3. شفافیت و پاسخ‌گویی: هرچند امام در این نامه جزئیات عزل را توضیح نمی‌دهد، اما با نوشتن آن به نمایندگان مجلس، نشان می‌دهد که خود را در برابر نمایندگان مردم پاسخ‌گو می‌داند. این پاسخ‌گویی، حتی در سطح کلی، با اصل مردم‌سالاری دینی انقلاب اسلامی همخوانی دارد. نمایندگان مجلس به‌ عنوان منتخبان ملت، حق داشتند از دلایل چنین تصمیم مهمی آگاه شوند، و امام این حق را به رسمیت شناخت. 4. وحدت در برابر تفرقه: یکی از شعارهای اصلی انقلاب اسلامی، «وحدت کلمه» بود. مواضع منتظری، به‌ویژه انتقادات علنی او از برخی سیاست‌ها، می‌توانست به تفرقه در میان نیروهای انقلابی منجر شود. در شرایطی که نظام نیاز به انسجام داشت، امام با عزل منتظری پیامی روشن به همه گروه‌ها داد که هرگونه اقدام تفرقه‌افکنانه، حتی از سوی فردی در جایگاه قائم‌مقام رهبری، تحمل نخواهد شد. 5. دفاع از اسلام و انقلاب: تأکید امام بر دفاع بی‌امان از اسلام و نظام نشان‌دهنده ریشه‌های ایدئولوژیک انقلاب است. در نگاه امام، جمهوری اسلامی نه‌تنها یک نظام سیاسی، بلکه تجلی آرمان‌های اسلامی بود که باید از هرگونه انحراف یا تهدید مصون بماند. عزل منتظری را می‌توان تلاشی برای حفظ این هویت انقلابی و اسلامی دانست. پیامدها عزل آیت‌الله منتظری پیامدهای کوتاه‌مدت و بلندمدتی برای انقلاب اسلامی داشت: کوتاه‌مدت: این تصمیم به تثبیت اقتدار امام و جلوگیری از دوقطبی شدن جامعه در آستانه پایان جنگ کمک کرد. با این حال، برخی گروه‌های سیاسی و روشنفکری این اقدام را نشانه محدودیت آزادی بیان دانستند، که به چالش‌هایی در فضای سیاسی منجر شد. بلندمدت: عزل منتظری راه را برای بازنگری در قانون اساسی و حذف پست قائم‌مقامی رهبری هموار کرد. پس از رحلت امام در خرداد 1368، آیت‌الله خامنه‌ای به رهبری انتخاب شد، که نشان‌دهنده تأثیر این تصمیم بر آینده نظام بود. همچنین، این واقعه به‌عنوان نقطه‌ای حساس در تاریخ انقلاب، بحث‌هایی درباره رابطه آزادی بیان و مصلحت نظام را در میان نخبگان و جامعه مطرح کرد. نامه امام خمینی به نمایندگان مجلس در 26 فروردین 1368، سندی تاریخی است که بازتاب‌دهنده تعهد بی‌چون‌وچرای او به حفظ نظام جمهوری اسلامی به‌ عنوان بستر تحقق آرمان‌های انقلاب است. این نامه، با تأکید بر مصلحت نظام، وحدت کلمه، و دفاع از اسلام، نشان می‌دهد که امام حتی در برابر نزدیک‌ترین یاران خود، اولویت را به منافع عمومی و تداوم انقلاب داد. در عین حال، لحن پدرانه و عاطفی نامه، رابطه عمیق امام با مردم و نمایندگان را نشان می‌دهد که ریشه در فرهنگ اسلامی و انقلابی دارد. از منظر تاریخی، عزل منتظری نمونه‌ای از چالش‌های نظام‌سازی در انقلاب اسلامی بود، جایی که آرمان‌های بلندپروازانه با واقعیت‌های سیاسی و اجتماعی برخورد می‌کردند. این تصمیم، هرچند دردناک، به تثبیت نظام در یکی از حساس‌ترین مقاطع تاریخی‌اش کمک کرد و نشان داد که در اندیشه امام، هیچ چیز، حتی روابط شخصی، نمی‌توانست بر مصلحت انقلاب مقدم باشد. متن نامه
بسم الله الرحمن الرحیم‌
خدمت فرزندان عزیز، نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی، و وزرای محترم- دامت افاضاتهم‌
با سلام، شنیدم در جریان امر حضرت آقای منتظری نیستید و نمی‌دانید قضیه از چه قرار است. همین‌قدر بدانید که پدر پیرتان بیش از دو سال است در اعلامیه‌ها و پیغام‌ها تمام تلاش خود را نموده است تا قضیه بدین‌جا ختم نگردد، ولی متاسفانه موفق نشد. از طرف دیگر وظیفه شرعی اقتضا می‌کرد تا تصمیم لازم را برای حفظ نظام و اسلام بگیرد.
لذا با دلی پرخون حاصل عمرم را برای مصلحت نظام و اسلام کنار گذاشتم.
ان‌شاء‌الله خواهران و برادران در آینده تا اندازه‌ای روشن خواهند شد. سفارش این موضوع لازم نیست که دفاع از اسلام و نظام شوخی‌بردار نیست؛ و در صورت تخطی، هر کس در هر موقعیت بلافاصله به مردم معرفی خواهد شد. توفیق همگان را از خداوند متعال خواستارم. و السلام علیکم و رحمه الله و برکاته.
68/1/26
روح الله الموسوی الخمینی‌