عصر قم - - دانیال قنبری: حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگی و مذهبی جهان اسلام به شمار می‌رود که تأثیر عمیقی بر هویت دینی و فرهنگی مسلمانان به‌ویژه شیعیان دارد ضمن اینکه این مکان مقدس نه‌تنها یک زیارتگاه بزرگ بلکه نمادی از ارزش‌های الهی، دانش، و میراث تمدن اسلامی شیعی است که جایگاهی جهانی پیدا کرده است.
بیشتر بخوانید: اخبار روز خبربان
نخستین جنبه اهمیت فرهنگی حرم حضرت معصومه سلام الله علیها به نقش آن در تاریخ تشیع باز می‌گردد، چراکه این مکان مقدس با حضور حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها، دختر امام موسی کاظم علیه السلام به محلی تبدیل شده است که عشق و ارادت به اهل بیت را در قلب میلیون‌ها مسلمان زنده نگه داشته و زیارت این مکان، پل ارتباطی بین زائران و معنویت عمیق تشیع است.
از منظر علمی، وجود حوزه علمیه قم در کنار این حرم مطهر به اهمیت فرهنگی آن افزوده است و حوزه علمیه قم یکی از بزرگ‌ترین مراکز آموزشی دینی جهان اسلام به‌شمار می‌رود و حضور حرم حضرت معصومه سلام الله علیها در این شهر، باعث تقویت جایگاه معنوی و علمی آن شده است.
حرم حضرت معصومه سلام الله علیها از نظر معماری و هنری نیز گنجینه‌ای از فرهنگ و تمدن اسلامی است، چراکه ساختار این حرم، ترکیبی از هنر اصیل ایرانی و اسلامی را به نمایش می‌گذارد و گنبد طلایی درخشان، گلدسته‌های بلند، کاشی‌کاری‌های زیبا و نقش و نگارهای هنری، نمادی از اوج هنر معماری اسلامی هستند که گردشگران خارجی نیز به تحسین آن می‌پردازند.
از لحاظ فرهنگی، حرم مطهر محلی است که در آن رویدادها و برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی متنوع برگزار می‌شود و سخنرانی‌ها، مراسم مذهبی و جشنواره‌های فرهنگی که در این مکان برگزار می‌شوند؛ فرصتی برای زنده نگه‌داشتن آموزه‌های اهل بیت و ارتقای ارزش‌های دینی و فرهنگی هستند.
اهمیت جهانی حرم حضرت معصومه سلام الله علیها نیز به تأثیر آن بر وحدت مسلمانان باز می‌گردد، چراکه این مکان مقدس، مقصد زائرانی از نقاط مختلف جهان است که از کشورهای اسلامی و حتی غیر اسلامی برای زیارت به قم سفر می‌کنند و این امر نشان‌دهنده نقش حرم در تقویت وحدت اسلامی و نزدیکی بین مذاهب است.

از سوی دیگر، حرم حضرت معصومه سلام الله علیها نقشی کلیدی در معرفی فرهنگ شیعی به جهان ایفا می‌کند و گردشگران و محققانی که از این مکان بازدید می‌کنند، فرصتی برای آشنایی با تاریخ، هنر و معارف تشیع پیدا می‌کنند و این تعامل فرهنگی به توسعه درک متقابل و تقویت روابط بین‌المللی کمک می‌کند.
موقعیت جغرافیایی شهر قم، در نزدیکی تهران و در مسیر زائران مشهد مقدس، نیز بر اهمیت این مکان افزوده است و حرم حضرت معصومه سلام الله علیها به عنوان نقطه‌ای استراتژیک در مسیر زائران، نقش ویژه‌ای در گردشگری مذهبی ایران دارد.
از نظر گردشگری، این مکان مقدس یکی از پر بازدیدترین اماکن مذهبی ایران است که سالانه میلیون‌ها زائر و گردشگر را به خود جذب می‌کند که این حضور گسترده نقشی کلیدی در تقویت اقتصاد محلی و توسعه صنعت گردشگری مذهبی ایفا می‌کند.
در بعد جهانی، حرم حضرت معصومه سلام الله علیها نمادی از تمدن اسلامی و وحدت دینی است که پیام‌های معنوی آن فراتر از مرزهای ایران، به گوش مردم جهان می‌رسد ضمن اینکه این مکان مقدس، به‌ویژه در میان شیعیان جهان به‌عنوان نمادی از عشق و ارادت به اهل بیت شناخته می‌شود.
این مکان مقدس در طول قرن‌ها نیز الهام‌بخش شاعران، نویسندگان و هنرمندان بوده است و بسیاری از آثار ادبی و هنری ایران تحت تأثیر معنویت و عظمت حرم حضرت معصومه سلام الله علیها خلق شده‌اند.
نقش حرم در تقویت هویت ملی و فرهنگی ایران نیز غیرقابل انکار است، چراکه این مکان به‌عنوان یکی از نمادهای دینی و تاریخی ایران، جایگاه ویژه‌ای در میان مردم دارد و به تقویت هویت ملی کمک می‌کند.

سیر تاریخی حرم حضرت معصومه سلام الله علیها
پس از شهادت حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها در سال 201 هجری قمری، بدن مطهر ایشان در شهر قم به خاک سپرده شد و انتخاب مکان دفن ایشان در باغی متعلق به موسی بن خزرج، یکی از بزرگان شیعه، نخستین گام در شکل‌گیری این مکان مقدس بود که این باغ پس از دفن حضرت به محلی مقدس تبدیل شد و به مرور زمان، زیارتگاه عاشقان اهل بیت علیهم السلام شد.
در دوران حکومت آل‌بویه، تحولات مهمی در این مکان رخ داد و حاکمان آل‌بویه که از حامیان تشیع بودند، اهمیت ویژه‌ای به حرم حضرت معصومه سلام الله علیها دادند و به دستور آنان، بنای گنبد بر فراز مزار ساخته شد و ضریحی از جنس چوب بر روی قبر قرار گرفت که این اقدام، نقطه عطفی در تاریخ حرم به شمار می‌رفت و فضای آن را برای زائران زیباتر و معنوی‌تر کرد.
دوران صفویه، مرحله دیگری از شکوه و توسعه این حرم مطهر بود و صفویان که حکومت خود را بر پایه ترویج مذهب تشیع بنا کرده بودند، اقدام به بازسازی و توسعه حرم کردند و در این دوران گنبد مطهر طلاکاری شد و کاشی‌کاری‌های زیبایی به صحن‌های حرم اضافه گردید و همچنین، مساجد و مدارس علمی متصل به حرم بنا نهاده شد که نقش مهمی در تقویت جایگاه قم به عنوان مرکز علمی تشیع داشت.
در دوره قاجار، توسعه حرم بانوی کرامت ادامه یافت و صحن‌ها و رواق‌های جدیدی به این مجموعه اضافه شد و فتحعلی‌شاه قاجار نیز با اهتمام ویژه‌ای که به این حرم داشت، دستور داد تا مرمت‌های گسترده‌ای انجام شود و بناهای جدیدی از جمله صحن کهنه ساخته شود.
در دوران معاصر و با وقوع انقلاب اسلامی، توجه ویژه‌ای به حرم حضرت معصومه سلام الله علیها صورت گرفته است و توسعه فضاهای زیارتی و خدماتی از جمله ساخت صحن‌های جدید و همچنین بهسازی زیرساخت‌ها، برای راحتی زائران انجام شده است و این اقدامات باعث شد که حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها نه‌تنها به مکانی معنوی بلکه به یک مرکز فرهنگی و اجتماعی نیز تبدیل شود.
شرحی از رواق‌ها، صحن‌ها و شبستان‌های حرم حضرت معصومه سلام الله علیها
صحن‌های وسیع و تاریخی این حرم، نقطه آغاز تجربه زائران هستند؛ صحن امام رضا علیه السلام با طراحی کلاسیک و کاشی‌کاری‌های فاخر، محیطی گسترده برای تجمع و عبادت زائران فراهم کرده است که در همین حال، صحن صاحب‌الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف که جدیدتر طراحی شده است، با ظرفیت بالا، فضای مناسبی را برای پذیرش زائران در ایام پرجمعیت فراهم می‌کند.
در بخش‌های داخلی، شبستان‌هایی نظیر شبستان امام خمینی (ره) و شبستان نجمه خاتون واقع شده‌اند که این شبستان‌ها با سقف‌های بلند و مقرنس‌های زیبا، جلوه‌ای خاص به فضای داخلی داده‌اند و همچنین علاوه بر این، نورپردازی ملایم این شبستان‌ها، فضای مناسبی برای تأمل و نیایش فراهم کرده است.
گنبد طلایی حرم، همچون نگینی درخشان در قلب این مجموعه می‌درخشد و این گنبد با پوشش کاشی‌های طلایی، نمادی از شکوه و عظمت معماری اسلامی است و در کنار آن، گلدسته‌های بلند و زیبا که به دقت طراحی و کاشی‌کاری شده‌اند، نشانگر ترکیب هنر و معنویت است ضمن اینکه این گلدسته‌ها از نقاط مختلف شهر به‌وضوح قابل مشاهده‌اند و راهنمای زائران برای یافتن این مکان مقدس هستند.
در مرکز حرم مطهر بانوی کرامت، مضجع شریف این بانوی مکرمه قرار دارد که با هنر دستی از نقره و طلا تزئین شده و با حکاکی‌های قرآنی و نقوش هنری، جلوه‌ای بی‌نظیر به فضای داخلی بخشیده است و زائران از نقاط مختلف جهان در اطراف این ضریح گرد آمده و در فضای آرام آن به دعا و توسل می‌پردازند.

رواق‌های حرم بانوی کرامت که بخش‌های مختلف را به هم متصل می‌کنند، با کاشی‌کاری‌های معرق و کتیبه‌های قرآنی تزئین شده‌اند و این رواق‌ها محلی مناسب برای عبور و استراحت زائران هستند و زیبایی هنری فضای حرم را دوچندان می‌کنند.
این مکان مقدس که تاریخچه آن به قرون گذشته بازمی‌گردد، نه تنها محلی برای عبادت، بلکه مکانی است که هنر و فرهنگ اسلامی در آن به اوج رسیده است و هر بخش از این حرم با طراحی خاص خود، پیام‌های معنوی و فرهنگی را به زائران منتقل می‌کند و یادآور ارزش‌های والای اسلامی و انسانی است.
حرم حضرت معصومه سلام الله علیها، همچنان به‌عنوان یکی از پر بازدید ترین و معنوی‌ترین مکان‌های جهان اسلام، میلیون‌ها زائر را به سوی خود جذب می‌کند و نقش کلیدی در حفظ و ترویج معارف اهل بیت دارد.
حضور علما و مراجع عظام تقلید در حرم بانوی کرامت
آیت‌الله محمدتقی بهجت یکی از درخشان‌ترین چهره‌های معنوی و فقهی شیعه، در سال 1295 هجری شمسی در شهر فومن متولد شد و وی از جوانی در حوزه‌های علمیه به تحصیل فقه و اصول مشغول شد و از محضر استادانی همچون آیت‌الله سیدعلی قاضی و آیت‌الله بروجردی بهره برد.
آیت‌الله بهجت نه تنها در فقه و اصول سرآمد بود، بلکه در عرفان و اخلاق نیز جایگاهی بلند داشت و زندگی ساده و زاهدانه‌اش الگویی برای طلاب و عموم مردم بود که ایشان با آثار فقهی و اخلاقی خود، نسل‌های زیادی از طلاب و مؤمنان را تحت تأثیر قرار داد و در نهایت در سال 1388 هجری شمسی به دیار باقی شتافت و پیکر ایشان در حرم حضرت معصومه به خاک سپرده شد.
یکی دیگر از مراجع تقلید برجسته‌ای که در این حرم مطهر آرمیده‌اند، آیت‌الله سیدمحمدرضا گلپایگانی است که وی در سال 1278 هجری شمسی در گلپایگان متولد شد و پس از دهه‌ها فعالیت علمی، به مرجعیت عامه شیعه رسید.
خدمات آیت‌الله سیدمحمدرضا گلپایگانی در توسعه حوزه علمیه قم و تلاش برای ترویج معارف اهل بیت زبان زد است و وی همچنین در تأسیس مؤسسات خیریه و کمک به نیازمندان پیشگام بود و پس از وفات، پیکرش در حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها به خاک سپرده شد.
آیت‌الله سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی نیز از دیگر مراجع برجسته دفن‌شده در نزدیکی حرم بانوی کرامت است که وی در سال 1276 هجری شمسی در نجف اشرف متولد شد.
وی از جمله شخصیت‌هایی بود که در ترویج علوم اسلامی و حفظ نسخه‌های خطی و آثار ارزشمند شیعه نقش مهمی داشت و کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی در قم، یکی از بزرگ‌ترین کتابخانه‌های اسلامی جهان، یادگاری از تلاش‌های بی‌وقفه او برای گردآوری و حفظ میراث دینی است و ایشان در نهایت در سال 1369 هجری شمسی به رحمت ایزدی پیوست و آرامگاهش در جوار حرم مطهر حضرت معصومه قرار دارد.
این مراجع عظام تقلید، هر یک در زمانه خود نقش بی‌بدیلی در هدایت جامعه شیعه ایفا کرده‌اند و خدمات علمی، اجتماعی و دینی آنان نه تنها مسیر رشد و تعالی حوزه‌های علمیه را فراهم کرد، بلکه الگویی از تقوا، زهد و خدمت به دین و مردم به جا گذاشت.
حرم حضرت معصومه سلام الله علیها با حضور این شخصیت‌های نورانی، همچنان قلب تپنده معرفت و ایمان است که زائران را به تفکر در معنای واقعی علم و عمل دعوت می‌کند و هر زائر، با نگاهی به گذشته پرافتخار این بزرگان، گامی در مسیر روشنای آینده برمی‌دارد.

گذری بر مکان‌های مقدس، علمی و دیدنی حرم حضرت معصومه سلام الله علیها و اطراف آن
یکی از برجسته‌ترین مکان‌های نزدیک به حرم حضرت معصومه سلام الله علیها، مسجد مقدس جمکران است که حدود 6 کیلومتر از حرم فاصله دارد و این مسجد که به روایات تاریخی ارتباط خاصی با امام زمان (عج) دارد، مقصدی معنوی برای زائران است ضمن اینکه معماری ویژه این مسجد، جذابیت خاصی به آن بخشیده و هر ساله تعداد زیادی زائر و گردشگر را به خود جذب می‌کند.
در نزدیکی حرم بانوی کرامت بازار سنتی قم قرار دارد که یکی از قدیمی‌ترین بازارهای ایران است و این بازار که همچنان فعالیت خود را حفظ کرده، محلی برای خرید سوغاتی‌های ویژه قم مانند سجاده، تربت، انگشتر و شیرینی‌هایی همچون سوهان قم است؛ گشت‌وگذار در این بازار، تجربه‌ای زنده از تاریخ و فرهنگ محلی قم را به گردشگران ارائه می‌دهد.
موزه آستان مقدس حضرت معصومه (س) نیز از دیگر جاذبه‌های اطراف حرم است که مجموعه‌ای از آثار تاریخی، مذهبی و فرهنگی را در خود جای داده است و در این موزه می‌توان نسخه‌های خطی قدیمی، آثار هنری، زیورآلات و اشیای مقدسی را مشاهده کرد که هر یک داستانی از گذشته را روایت می‌کنند.
کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، در نزدیکی حرم حضرت معصومه سلام الله علیها یکی از بزرگ‌ترین کتابخانه‌های اسلامی جهان است که مجموعه‌ای ارزشمند از نسخه‌های خطی و کتاب‌های دینی را در خود جای داده است و گردشگران علاقه‌مند به تاریخ و فرهنگ می‌توانند از این مکان بازدید کنند.
شهر مقدس قم به دلیل ارتباط نزدیک با حوزه‌های علمیه، دارای فضاهایی فرهنگی نظیر مدرسه فیضیه است که این مدرسه تاریخی با معماری زیبا و فضای معنوی خود مورد توجه زائران و گردشگران قرار دارد.
سوهان پزی‌های سنتی قم نیز یکی از جاذبه‌هایی هستند که در اطراف حرم بانوی کرامت واقع شده‌اند که گردشگران را به سوی خود جذب کنند و بازدید از مراحل تهیه سوهان و خرید مستقیم از تولیدکنندگان، تجربه‌ای جذاب و خوشایند خواهد بود.
کتابخانه و مراکز پاسخگویی به شبهات دینی و احکام در حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها نقش بسزایی در ترویج معارف اسلامی و پاسخ به نیازهای علمی، مذهبی و اجتماعی زائران ایفا می‌کنند که این مکان‌ها نه‌تنها محلی برای مطالعه و پژوهش بلکه ابزاری برای گسترش تفکر دینی و مقابله با چالش‌های فکری معاصر هستند.

کتابخانه آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها یکی از بزرگ‌ترین و معتبرترین کتابخانه‌های اسلامی در ایران است؛ این کتابخانه که در نزدیکی حرم قرار دارد، مجموعه‌ای بی‌نظیر از کتاب‌های خطی، چاپی و دیجیتالی را در حوزه‌های مختلف علوم اسلامی و انسانی گردآوری کرده است و نسخه‌های خطی ارزشمند این کتابخانه، بخشی از میراث فرهنگی جهان اسلام را شامل می‌شوند.
این کتابخانه علاوه بر منابع فارسی آثاری به زبان‌های عربی، انگلیسی و دیگر زبان‌های بین‌المللی دارد که برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به مباحث دینی و تاریخی بسیار مفید است و فضای آرام و امکانات پیشرفته این مجموعه، محیطی مناسب برای تحقیق و مطالعه ایجاد کرده است.
از جمله خدمات ویژه این کتابخانه، ارائه نسخه‌های دیجیتال منابع به کاربران است و پژوهشگران می‌توانند با استفاده از سیستم‌های دیجیتال موجود، به منابع مورد نیاز خود دسترسی داشته باشند ضمن اینکه این خدمات، کتابخانه را به مرکزی پیشرو در فناوری اطلاعات تبدیل کرده است.
یکی دیگر از مراکز مهم در حرم بانوی کرامت مرکز پاسخگویی به شبهات دینی است که به‌صورت روزانه به سوالات و ابهامات زائران پاسخ می‌دهد که این مرکز با حضور کارشناسان و اساتید دینی، تلاش می‌کند تا به بهترین شکل ممکن به مسائل و دغدغه‌های فکری زائران رسیدگی کند.
این مرکز، خدمات خود را به زبان‌های مختلف ارائه می‌دهد و زائران خارجی نیز می‌توانند از آن بهره‌مند شوند؛ از مسائل فقهی و اخلاقی گرفته تا پرسش‌های اعتقادی و تاریخی، همه موضوعات در این مرکز با دقت و توجه مورد بررسی قرار می‌گیرند.
برای تسهیل ارتباطات و خدمات به زائران غیر فارسی زبان، مرکز ارتباطات بین‌الملل حرم مطهر بانوی کرامت نیز فعالیت می‌کند که این مرکز با ارائه بروشورها، کتاب‌ها و خدمات به زبان‌های مختلف، پلی میان فرهنگ اسلامی و مخاطبان جهانی ایجاد کرده است.

هر گوشه‌ای از این حرم مطهر داستانی از عشق و ایمان را روایت می‌کند و گنبد طلایی آن با انعکاس نور خورشید، نمادی از روشنایی و هدایت است که زائران را به سوی معنویت فرا می‌خواند و ضریح مطهر، قلب تپنده این حرم است که عاشقان اهل بیت در کنار آن دعا می‌کنند و دل‌های خود را آرام می‌سازند.
حرم حضرت معصومه سلام الله علیها همچنان محلی برای پیوند عاشقان اهل بیت از سراسر جهان است و هر سال، میلیون‌ها زائر از نقاط مختلف جهان، به سوی این مکان مقدس می‌آیند تا معنویتی تازه به زندگی خود ببخشند و این حرم، همچون چراغی فروزان در دل تاریخ و تمدن شیعی، مسیر هدایت را به قلب‌های مشتاق نشان می‌دهد.
ساخت و توسعه این مکان مقدس، نشان‌دهنده اوج ارادت و عشق مردم به حضرت معصومه سلام الله علیها و خاندان اهل بیت است و هر بنای جدید، هر کاشی و هر گنبد، حاکی از تلاشی بی‌وقفه برای زنده نگه‌داشتن یاد و جایگاه این بانوی بزرگوار است.
کد خبر 6416283